Het Woord "Kabouter" in het Frans

Aan een vroeger kennisje van Café De Zwart:

Een van mijn verzamelingen Franse woorden m.b.t. 'geesteswezens' begon ik in

2/1981 na lezing van een aflevering van de voormalige Les Nouvelles

Littéraires met het woord diablotin,m (uit: diable = kwelduiveltje) en noteerde

daarbij lutin,m (= kabouter) wel daarom, omdat ik kort tevoor un gai luron,m

(uit: een refrein) = een vrolijke Frans, alsmede lutrin,m (uit: lectrinum,L van

legere,L =lezen, kerkkoor) was tegengekomen en het woord lutin weliswaar

geenszins etymologische doch wel enigermate fonologische overeenkomst

vertoonde om het goed te kunnen onderscheiden inzake verdere studie in de

Franse vocabulaire. Lutin is het belangrijkste Franse woord voor ons kabouter

en zijn afkomst is uit een lijst van demonen uit de VII (eeuw) waarop vermeld

Neptunus (de Romeinse zeegod, naar Grieks voorbeeld Poséidon), dat in de XIIe

vervormde tot netun onder invloed van nuiton (= nacht), vervolgens tot luiton

o.i.v. lutter (= strijden) tot het XVe lutin.

Het tweede Franse woord voor ons kabouter is gnome,m (= berggeest,

aardmannetje) dat volgens de mij beschikbare bronnen zowel in het Joodse

geloof (ssst: vol de krankzinnigste fantasieën) als in het alchemistische

Latijn een rol speelt; zijn afkomst is gnosis,G (= kennen, vandaar

connaître,F), daar aardmannetjes verondersteld worden de bewakers te zijn van

de schatten der aarde. Chthonien,adj G van aarde, waarin Demeter, Pluto en

Persephone heersten, bij Richard Wagner de Nibelungen. In de Skandinavische

mythologie speelden deze eveneens een grote rol en is in vertellingen verwerkt

geworden dat ogenschijnlijke koperertsaders na delving en smelting tot

algehele verbijstering geen koper opbrachten, doch, wat later genoemd werd

Kobalt,D (van: Kobold,D = kabouter!), Quars of Wolfram, woorden van

aardmannetjes die boosaardiger-wijze het kopererts gestolen zouden hebben en

vervangen door een toentertijd minder kostbaar metaal...

Ik noemde zelve op vrijdagavond 28 X 1994 het woord farfadet,m (uit: fée,f  F),

wat echt wel kabouter is, zodat ik je vraag niettemin goed beantwoord heb! Fée

zelve komt van fatum,L, wel bekend en ik leerde dit Franse woord eerst op 12 V

1980. Zijn afleiding zit in fadette,f, feetje; en dit in de titel van het

sprookje la petite fadette (1849). Carabosse,f is een boze fee.

Inderdaad is nain,m (= dwerg) en het woord nabot hiervan afgeleid. Drôle,(m)

(=grappig) is eigenlijk afgeleid van kabouter, maar betekent nu meer dreumes.

Een meer algemeen woord is esprit (follet) voor kabouter. Feu follet voor een

spontaan ontbrandend grondgas boven een moeras of kerkhof, altijd aangezien

als een geestje of dwaallichtje of zoals op de Mookerhei de geesten van de ooit

gesneuvelde soldaten.

Le petit Poucet en le marchand de Sable zijn overbekend.

Alhoewel Elfe,m (uit: Scandinavisch) in het Frans bestaat, lijkt sylphe,m mij

méér voor te komen; dit woord komt weliswaar uit sylphus,L = geest, maar is

toch uit de Germaanse mythologie. Verwerkt in La Sylphide, de gracieuze

luchtgeest en naam van een ballet (1832). Het schijnt dat elfjes geslachtsloos

zijn, alhoewel tekenaars ze voorstellen als meisjes. De elfenkoning is echter

weer een man en net zo boosaardig en jaloers als de diverse soorten nymphen.

(d.a. Erlkönig van Goethe, maar het woord is door Herder foutief uit het Deens

vertaald).

Ik noemde ook met name Puck, welbekend uit de Midzomernachtsdroom (1595) en

bij latere anderen. Hij is echt kabouter! Dus een tweede naam noemde ik óók

goed, waarvan acte! De beroemdste is echter wel Ariel (uit: Bijbeltext),

verwerkt in La Tempête (1611) van Shakespeare.

De laatste woorden, door mij ooit gelezen & gevonden zijn meer voor geesten.

Stryge,f (uit: L,G) is een vamp, zuigend op wijven en honden, Lamie,f (uit: het

G) een bloedzuigende kindergeest, spectre,m en apparition,f algemene benamingen.

Bij De Maupassant las ik La *Hurla (I & II) over een vampier, die

gewoonlijkerwijze in de spiegel onzichtbaar is.

Gecreëerd worden geesten door tovenaars, homuncule,m genaamd, onzichtbaar 

maar voelbaar aanwezig. Golem,m is een creatuur volgens bronnen uit de Joodse

geloofswereld en ik heb daarvan ooit een oude z/w film gezien, hoe dit

schepsel niet meer in bedwang gehouden kan worden. Het verhaal van

Frankenstein is wellicht daarop gebaseerd; Goethe (Zauberlehrling), A.T.A.

Hoffmann en Annette von Droste-Hülshoff (1844) verwerkten dit thema eveneens.

Ooit ontmoette ik ook Patèque,m een phoenicische berggod.

 Ten slotte die "La Chouf(f)e", die ik net als jou op een zwoele avond leerde

kennen van het etiket. Eenmaal thuisgekomen zocht ik dit woord indertijd

tevergeefs en vermoed daarom dat het een fantasienaam voor een merk betreft.

Het werkwoord chouf(f)er (uit: chouffa, Arabisch voor "Kijk!") heeft betekenissen

van spieden, speuren, waken en is geboren in de Franse militaire scène te Algerije

Derhalve kan ik stellen dat het de reclame geenszins te doen is om de op het

etiket afgebeelde kabouter doch eerder om de manier waarop hij de potentiële

koper aankijkt!

Amsterdam, 30 oktober 1994

Henk Zonneveldt - Wat een aimabel, lief en gastvrij mens!

De vroegste herinnering was een zin mijner moeder dat "Sonja verloofd is."

Beider huwelijk in de Nieuwe Kerk mocht ik, zo jong als ik was, bijwonen;

beide rijen stoelen langs het in het middenschip knielende bruidspaar waren

vol bezet. Ik groette een mij bekende vrouw aan de overkant, wellicht tante

Door, de komende gelukkige schoonmoeder van Henk. Wellicht na dit evenement

gingen velen naar een etablissement aan het Rembrandtsplein, wellicht De

Kroon en schaarden zich om een lange, gedekte conferentietafel. Een leef-

tijdsgenoot Max met hoge stem smeekte om een gerecht met als naam "gebakken ijs"

en we wisten niet wat we hoorden, want deze antonymische tautologie is immers

een contradictio in terminis, maar al spoedig werd diens wens realiteit en

kreeg hij een coupe ijs voorgezet waarvan de toplaag was voorzien met een ...

gebakken melkvel! Bah! Aangezien anderen brandend nieuwsgierig geworden

eveneens "gebakken ijs" wensten, ging menig vel, na ontdekking ervan prompt

de asbak in, want ijs smaakt eigenlijk toch beter dan vel!

Was oom Gerrit, de broer van tante Door, mijn intellectuele oom, aan wie ik

veel geestelijke vorming te danken heb, Henk was mijn technische "oom".

Alhoewel echter mijn (aangetrouwde) neef in genealogische zin, was hij met

zijn 14 jaar oudere leeftijd toch mij geestelijk "überlegen" en waardeerde ik

zijn beminnelijke autoriteit zonder aarzelen; mocht hem desalniettemin

tutoyeren! Dit nu, heb ik als "recht" wel bedongen. . . Wat hebben wij niet

veel gesproken over rijwieltechniek, auto- en scheepsmotoren, kalefateren,

houtverbindingen en zag ik in zijn werkschuur aan de tuin van de woning te

Duivendrecht menig karwei in statu nascendi. Ik leerde al vroeg over lijmen,

harsen en vloeibaar tin, waarmee men fraaie vlokken kon plonsen, hetgeen ik

eerst later las, door de aloude alchemisten "arbre de Diane" werd genoemd 

(Maar eenzelfde effect verkrijge men ook met kaarsvet en warm lood in

water!). Leergierig als ik schier legendarisch ben geweest (en nog ben!),

stelde ik altijd maar vragen en nog meer en nooit was het hem teveel om bij

zulks beantwoording een anecdotisch of anderszins spannend verhaal te

vertellen, al of niet met ernstig gelaat, waarbij hij misschien wel eens een

pietsje Latijn voegde. Dit merkte ik heus wel aan het veranderen der

gelaatstrekken van de meeluisterende Sonja... Wie het nu nog niet weet,

verklaar ik, ontzettend veel naar Duivendrecht te zijn gefietst om maar de

"technische oom" te kunnen spreken, hem te vragen en zijn plannen te mogen

aanschouwen, want deze had hij beslist in overvloed! En die waren beslist

reëel! Altijd zo'n rit langs de Weespertrekvaart over de vreselijke

kasseitjes was een kleine Elfstedentocht op zich, maar ik had 't er dubbel en

dwars voor over! Zou ik eens, één keer dan maar, ervaren hebben dat ik "wéér

kwam"? Misschien was men enigszins beduusd mij wéér op de voorruit te horen

en zien kloppen en met de deur in huis vallen en als er niet zo snel iets

spannends ging gebeuren, mij prompt de encyclopedie te zien grijpen, waarin

de jongen zich verdiepte en zich van de omgeving afsloot. Men liet mij dan

ook rustig alleen.

Henk's moeder, woonachtig aan de Burgemeester van Damstraat, heb ik gekend en

weet nog dat zij bekend maakte technisch Engels te studeren. "Waarom nou

zoiets?", vroeg Sonja verrast op luide toon, bedoelende dat een vrouw als zij

een dergelijke kennis toch niet benodigde. Het was de techniek die de aderen

vleide en invloeide! Henk's vader heb ik ook nog gekend, zij het maar enkele

malen gezien te hebben en kreeg eens van de man een zwarte oriëntaalse

olifant, die nog altijd mijn boekenplank siert, alsmede een doos door met

(imitatie?) ivoor belegde dominostenen. In beider woning zag ik ook een uit

houten gewrichten samengestelde slang, wel zoiets curieuzigs, dat ik die

griezel niet vergeten ben. Evenmin dat men aldaar rijstebrei met suiker at,

wat ik niet durfde te eten. Henk heeft zijn ouders altijd geëerbiedigd, zoals

het Bijbelwoord voorschrijft.

Ook is Henk veel bij ons in Zuid geweest, te fiets of te bromfiets, deze

laatste modellen voorzien van een eivormige benzienetank. De rijwielen zette

men in de gang en ik vroeg mij eens af, zo jong als ik was, welke fiets nu

eigenlijk van Sonja en welke wel van Henk zou zijn? "Weet je dat dan niet?",

kreeg ik als vriendelijk antwoord, "Een herenfiets bezit toch een stang in

het midden?" Ik heb het op dat moment dan ook mooi geleerd! En is dit niet

heerlijk leren?

In de jaren om 1964 emigreerden Henk en zijn gezin naar Rinteln aan het

Teutoburgerwoud om aldaar in een knopenfabriek, waar men een "einwandfrei

Produkt" maakte, zijn perfecte vakkennis tot bloei te brengen. Met mijn tante

Door reisde ik in juli 1964 naar het pittoresque Bückeburg en werden we door

Sonja afgehaald. Een heerlijke tijd mocht ik doorbrengen in die voor mij

onbekende heuvelachtige omgeving en hadden wij een onvergetelijk fijne avond

om ons vieren + poes (Huub was al slapen) met de automaat te laten

fotograferen, iets wat ik nog nooit had meegemaakt. Deze foto zit in mijn

herinneringsalbum en bij het aanschouwen ervan, moet je echt in de lach

schieten, want wij hadden op dat moment vreselijk moeite de lach te moeten

inhouden! En dit is te onderkennen.

Varen moest en zou gebeuren, want Henk had er altijd over gesproken. Sonja

moet er zich in berust hebben, want "Het zit in zijn bloed", vertelde men

nieuwsgierig rond en dat hij noodzakelijkerwijs lang van huis was, had hij

ervoor over. Sonja voer eens een lijn mee en kwam ook behouden thuis. Eens

was een schip geladen met Nobel's uitvinding. Tante Door vroeg zich bezorgd,

als zij altijd was, af of zoiets geen gevaar kon opleveren? Nee, wisten wij

al, als er geen ontsteking is, is er ook geen gevaar.

Wanneer precies, is mij ontschoten, maar ik werd door Henk uitgenodigd een

unieke machine voor de vervaardiging van knopen te aanschouwen in

Aalten/Gelderland, alwaar Henk al geruime tijd werkzaam was. Zeer vroeg van

huis vertrokken, arriveerde ik met de ouderwetse streekbus helaas toch over

tijd, aangezien op het hoofdstation Arnhem een seinhuisje was doorgebrand en

de passagiers van heinde en verre uit de gestrande treinen per bus moesten

worden vervoerd. Toen een in der haast opgeklopte luxueuze reisbus eindelijk

arriveerde, maakten wij een nog in mijn geheugen gegrifte schitterende

rondrit door Oosterbeeks omgeving, om bij aankomst van 'n station een

starende popelende massa mensen als bij donderslag op ons af te zien

afstormen! De lezer begrijpe, dat de bezichtiging van de desbetreffende

machine, ware deze nog niet gedemonteerd geworden voor export naar Zweden,

veel minder onderwerp van gesprek is geweest dan mijn hachelijke avontuur met

het spoor! De desbetreffende lijnen werden weliswaar door mij nog gekend van

vroeger, toen meermaals gereisd hebbende via Winterswijk naar familie in

Borken/Westfalen.

In Waalwijk ben ik slechts een paar maal geweest en aangezien de omgeving en

het stadje niet zoveel voorstelden, als Duivendrecht in mijn jeugd, Rinteln

en Aalten later, bleef ik voornamelijk thuis en onderhield mij met eenieder

die ik maar kon spreken. Daarvoor zorgde Sonja: haar charmante buurvrouw, die

net als Sonja en ik op 'n levensverzekering-maatschappij, i.c. Centraal Beheer

had gewerkt, voor een hele avond gezellig babbelen en plezierige herinnering.

Maar het laatst was ik aldaar saam mijn moeder gekomen om de uitvaart van

tante Door bij te wonen en zag ik Henk oprecht snikken van verdriet. Dit zie

je niet veel bij een man! Daarna heb ik Henk niet meer gesproken of gezien.

Maar ik weet dat Henk altijd vol met ideeën zat, een grenzeloze activiteit

ontplooide en vermoed dat hij nog wel eens aan mijn vele vragen heeft

gedacht.

Amsterdam, 4 januari 1997

J.A. Heitmann