Elektra -
Griekse mythologie voorgeschiedenis (1)
Door Jos
Heitmann
Dus niet de
inhoud van de opera Elektra van Richard Strauß nog!
Agamemnon (de machtige vorst, bij Homerus,
omdat vele koningen hem tribuut betaalden) (van Mycene) is gehuwd met Klytaimnestra (van Sparta). Beide
gebieden op de Peloponnesos.
Vier kinderen: Elektra (barnsteen) of Laodike, Iphigeneia (moeder van zeldzaam ras), Orestes en Chrysosthemis (gouden orde).
Menelaos, (koning van Sparta) de broeder van
Agamemnon, is gehuwd met (de schone) Helena
die wordt ontvoerd door Paris (van
Troje, in het huidige West-Turkije nu) waardoor de tienjarige Trojaanse oorlog
begint als beschreven in de Ilias van Homerus, het beroemdste epos uit de
wereldgeschiedenis uit -800.
Klytaimnestra
heeft twee redenen haar man Agamennon te haten:
1. Agamemnon
doodde koning Tantalos en dwong diens weduwe hem te huwen, na eerst haar baby
gedood te hebben.
2.
Agamemnon
offerde op Aulis haar dochter Iphigenia aan Artemis om gunstige wind te krijgen
voor zijn schepen.
Tijdens de
afwezigheid van Agamemnon gaat Aigistos,
de neef van Agamemnon Klytaimnestra het
hof maken met dure geschenken. Hij is in Argos gebleven en weet dat
Klytamnestra een slippertje begaan heeft. Ze stemt toe en beiden zweren Agamemnon
en zijn concubine Cassandra, een waarzegster, na hun aankomst te doden . Maar
hij wordt door de boodschappergod Hermes (met vleugels aan zijn scheenbeen)
gewaarschuwd dat Orestes volwassen geworden zich zal wreken! Aigistos wil niet
luisteren.
Agamemnon
komt thuis, een rijkelijk feestmaal is aangericht. Maar eerst neemt de
vermoeide Agamemnon een heerlijk bad door de slavinnetjes gereed gemaakt.
Dan reikt
Klytaimnestra haar wettige man die op de rand van het bad zit een baddoek maar
werpt snel een zelf geweven net over zijn naakte lichaam zodat hij zich niet
meer bewegen kan. Aigistos doodt hem met een zwaard. Klytaimnestra daarop hakt
zijn hoofd af met een bijl (Spartaanse gewoonte) als ultieme wraak voor alles
haar aangedaan. Zij onteert het lichaam en het hoofd.
Hevige
gevechten breken uit in de feestzaal tussen de geurige gerechten, de lijfwacht
van Agamemnon met de handlangers van Aigistos. Het is een gegil en geschreeuw,
kermende slachtoffers en een zee van bloed.
Het is de 13e
januari (onze tijdrekening) en die wordt in Griekenland als later in Rome als
feestdag aangehouden.
Wordt vervolgd
Elektra -
Griekse mythologie voorgeschiedenis (2)
Door Jos
Heitmann
Nu begint het al aardig op de inhoud van de opera te lijken
Orestes (bergbeklimmer) ontsnapte aan de
wraak van Aigistos doordat hij verborgen werd. Hij was toen 10 jaar.
Ver weg
wordt hij opgevoed aan het hof van koning Strophios die zelf getrouwd is met
een zuster van inmiddels vermoorde Agamemnon. Alhier heeft hij een speelkameraad
Pylades, zoon van de koning, wat de geschiedenis zal ingaan als een der
vele homofiele relaties in de Griekse literatuur.
Het
stoffelijk overschot van Agamemnon is zonder ritueel begraven.
Aigistos
regeert 7 jaar in Mykene vol verspilzucht
en zuipen maar toch Klytamnestra is de baas, wat een matriarchale
maatschappij doet vermoeden. Zijn angst
voor de mogelijke wraak van Orestes wordt met de dag groter.
Elektra mag
geen man hebben, immers een zoon zou ook wraak kunnen plegen want Elektra is
mordicus tegen deze Aigistos. Klytamnestra verbiedt Aigistos echter haar
dochter Elektra te doden. Het doden van een vrouw is zeer moeilijk in de
Griekse denkwereld, laat staan dat van een kind. Zij krijgt als man een domme
boer doch die blijft naïef om het zo te zeggen.
Aigistos en
Klytamnestra krijgen drie kinderen: Erigone, Aletes en een dochter Helena 2e.
Intussen leeft Elektra in smadelijke armoede en wordt bewaakt, dan wordt ze nog
verbannen ook naar een ondergrondse cel. Chrysothemis foetert het koningspaar
openlijk dag en nacht uit maar ze is wel zo slaafs aan het hof te blijven.
Elektra daarentegen blijft fel en spoort in het geheim altijd Orestes aan wraak
te zullen nemen.
Orestes gaat
naar het orakel in de Apollotempel te Delphi waar de Pythia zetelt. Moedermoord
is niet licht onvergefelijk zodat hij om erger te voorkomen wel moet handelen.
Na 18 of 20
jaar van de moorden gaat Orestes (met Pylades) vermomd naar Mykene. Hij
verbergt zich bij het graf van Agamemnon
en ontmoet Elektra. Klytamnestra had namelijk een nachtmerrie en bevool Elektra
wijn op het graf te sprenkelen ter kalmering. Na kritisch onderzoek herkent
Elektra haar broer Orestes aan zijn haarlok, voetafdruk en litteken op zijn
voorhoofd.
De
nachtmerrie van Klytamnestra was Orestes, dat is wel duidelijk. Elektra moet zwijgen.
Orestes gaat vermomd naar het hof en spreekt zelfs
een dialect. Klytamnestra herkent Orestes niet. Hij heeft een vals bericht dat
Orestes dood is en zegt dat koning Strophios Orestes’ as in een bronzen urn
heeft bewaard teneinde die naast Agamemnon te begraven.
Zo een
verhaal is een ware sensatie: “Orestes is dood!” Hij mag het paleis in maar o
weh, de vroedvrouw van Orestes herkent hem wel. Ze speelt het spelletje mee en
bericht buiten het paleis aan Aigistos dat hij eindelijk vrij is, zijn wapens
kan opbergen en rustig naar het paleis kan komen.
Dan meldt
zich geheel toevallig Pylades aan de
poort, vermomd en ook met dialect, dat hij de bronzen urn komt brengen. Dit
bevestigt Orestes verhaal schitterend! Aigistos is geheel argeloos en wordt
onmiddellijk gedood.
En opeens…,
Klytamnestra herkent Orestes, ze gaat vlijen door hem haar borst te tonen maar
Orestes onthoofdt haar met een slag. Het
vermoeden is dat de patriarchale maatschappij religieuzerwijs als zodanig wordt
hersteld, zo het de priesterkaste in Athene eiste voor de oude religie dat de man boven de vrouw
staat. Dat past goed bij Elektra’s vaderliefde. Orestes verontschuldigt zich
bij de hofhouding maar vermeldt toch het afschuwelijke verraad door haar
gepleegd. Toont allen het bloederige net waarin de machteloze Agamennon
gevangen zat: “Het is de gerechte straf voor echtbrekers”, stelt hij
zelfverzekerd.
Orestes
doodt Helena 2e. Pylades
overwint aanhangers van Aigistos die kwamen aanhollen ter konings verdediging.
--------------------------------------------------------------------
Homeros laat
de vrouw niet gedood worden, dat kan niet bij hem.
Aischylos
was de eerste toneelschrijver die deze mythe nieuw leven inblies. Sophocles en
Euripides trachtten de handeling te verbeteren. Kern is de herkenningscène en
het listige plan. Maar Hugo von Hofmannsthal vervaardigde ook een met eigen
opvatting.
Wordt vervolgd.
Elektra – De
Opera (3)
Door Jos
Heitmann
Er rust een vloek op het huis der
Atriden na de moord op Agamemnon.
Genealogisch Schema:
Pelops>Atreus
(huis Atriden of
Pelopiden)>Agamemnon x Klytämnestra, huwt na diens dood Aigisth.
Zoon Orest
door Elektra weggesluisd naar koning Strophius te Phokus.
(Duitse spelling hanteer ik hier)
Elektra zelf vlucht niet. Haar zuster
Chrysothemis evenmin, verlangt naar (moeder-)liefde.
Klytämnestra
offert de Goden om verzoening te bewerkstellingen (tevergeefs) en om haar
nachtmerries weg te krijgen.
Elektra
trekt immer fel van leer tegen de moeder, verzekert in een uitbarsting haar
eerst rust te vinden als ze bloedt voor haar misdaad. Onderbreking komt:
Twee mannen
verschijnen aan de poort (hier dus tegelijk!) met de mededeling: “Orest is dood!”
Elektra wil
nu met Chrysothemis samen beiden doden maar de laatste weigert. Hierop
vervloekt Elektra haar zuster, ze graaft de bijl op waarmee jaren geleden
Agamennon gedood werd.
Onopvallend
fluistert Orest in Elektra’s oor dat Orest echt wel leeft.
Dan herkent
Elektra haar broer Orest. De muziek wordt in tegenstelling tot wat al gespeeld
is nu lieflijk. Elektra is dolgelukkig, weigert echter een omhelzing. Orest
ziet zijn missie voor zich.
Orest gaat
het paleis in. Elektra kan hem de opgegraven bijl niet meer geven.
(Even rustig in de muziek.)
Dan
vreselijk gegil en geschreeuw van Klytämnestra achter in het paleis (zie je niet).
Haar man
Aegisth komt aan, wil bericht dood van Orest zelf uit de mond van de bezoeker
horen. Elektra doet geveinsd lief en verlicht de weg met een fakkel.
Dan
schreeuwt Aegisth in doodsangst.
(Deze moorden zie je dus niet, het is een
bediende die dit verhaalt. Dit is nu de Aristotelische eenheid van plaats, tijd
en handeling: het verhaal speelt op een
plek en wat daar buiten geschiedt of vroeger is gebeurd moet ‘n boodschapper
vertellen. Dit leer je nu even mooi!)
Dienaren
kiezen partij voor Orest en verslaan de getrouwen van Aegisth.
De schuld (op het huis) door de dood
van Aegisth en Klytämnestra is verzoend.
Elektra is
dolgelukkig als in een roes, vreugdedans en Chrysothemis moet meedoen.
(Dit zag ik wel de zangeres louter
rondjes draaien in haar lange jurk.)
(Een enorm lange monoloog door de
zangeres, iets ongelofelijks, hierin is Strauß meester, hij hield minder van
mannenstemmen dan om de geliefde sopraanstem te profileren.)
Dan sterft
Elektra (door geestelijke en lichamelijke
uitputting).
----------------------------------------------------------------------------
Is de tekst
door Hugo von Hofmannsthal (die ik zeer
bewonder) al de top in de letterkunde, de muziek van Richard Strauß
verhoogt hem zeer.
Ziekelijke
handeling en ziekelijke karakters d.m.v. het thema:
C G(lager) E
(hoger) S---
45 polyfone
(meerstemmige) motieven.
Schrille
dissonanten (mag je eigenlijk niet
zeggen: valse tonen, dus nooit zeggen).
Soms koude
kale klanken.
De grens van
het atonale (zeg, geen enkele melodie
meer) is bereikt.
Het
Agamemnonmotief, een klaagschreeuw, is steeds hoorbaar vanuit zijn graf dan als
zijn naam ter sprake komt.
De strijkers
zijn in drie koren verdeeld (zie begrijp
ik nog niet, moet ik nog zien).
40
blaasinstrumenten.
De
zangstemmen worden op die manier verhoogd.
Alleen de
herkenningscène is lieflijk.
Hugo von
Hofmannsthals tekst is van 1903.
In klassieke
teksten speelt de heroïek (heldhaftigheid). Bij Hofmannsthal de duistere
machten.
Elektra
staat centraal maar zij doet niet actief mee aan de liquidatie. Haar emoties
klinken alom en overal (die inspireren de
daders).
De opera
Elektra kwam na Salome. De tekst is voor theater bedoeld, opgevoerd door de
beroemde regisseur Max Reinhardt te Berlijn.
Strauß begint 1906 met componeren, diverse omwerkingen.
Tussen Strauß en Hofmannsthal bestond een innige samenwerking middels
briefcorrespondentie (heb ik in
gestudeerd). Indien nodig vroeg de componist om meer regels zodat het
toonzetten hem beter beviel.
25 januari 1909 première
Hoftheater te Dresden.
Succes was minder dan
Salome, echter werd deze opera zijn absolute hoogtepunt.
Ten slotte een anecdote:
Op de Duitse televisie
was een literair programma waarin de dochter Hugo von Hofmannsthals werd
geïnterviewd. Zij is woonachtig in Amerika en spreekt goed Duits.
Als het programma ten einde
loopt vraagt de interviewer of haar kinderen ook Duits spreken. Het antwoord
luidt: “Geen woord!” Als ik geschrokken ben zullen het velen met mij zijn. Maar
het genie Hofmannsthals is dan ook
eenmalig in de letteren.
Bronnen:
DTV Opernbuch, Lexikon der Alten Welt, Robert von
Ranke-Graves en Albin Lesky.
AMSTERDAM
8 oktober 2011
