Elektra - Griekse Mythologie en Opera van Richard Strauß en Hugo von Hofmannsthal

Elektra - Griekse mythologie voorgeschiedenis (1)

Door Jos Heitmann

Dus niet de inhoud van de opera Elektra van Richard Strauß nog!

Agamemnon (de machtige vorst, bij Homerus, omdat vele koningen hem tribuut betaalden) (van Mycene) is gehuwd met Klytaimnestra (van Sparta). Beide gebieden op de Peloponnesos.

Vier  kinderen: Elektra (barnsteen) of Laodike, Iphigeneia (moeder van zeldzaam ras), Orestes en Chrysosthemis (gouden orde).

Menelaos, (koning van Sparta) de broeder van Agamemnon, is gehuwd met (de schone) Helena die wordt ontvoerd door Paris (van Troje, in het huidige West-Turkije nu) waardoor de tienjarige Trojaanse oorlog begint als beschreven in de Ilias van Homerus, het beroemdste epos uit de wereldgeschiedenis uit -800.

Klytaimnestra heeft twee redenen haar man Agamennon te haten:

1.      Agamemnon doodde koning Tantalos en dwong diens weduwe hem te huwen, na eerst haar baby gedood te hebben.

2.       Agamemnon offerde op Aulis haar dochter Iphigenia aan Artemis om gunstige wind te krijgen voor zijn schepen.

Tijdens de afwezigheid van Agamemnon gaat Aigistos, de neef van Agamemnon  Klytaimnestra het hof maken met dure geschenken. Hij is in Argos gebleven en weet dat Klytamnestra een slippertje begaan heeft. Ze stemt toe en beiden zweren Agamemnon en zijn concubine Cassandra, een waarzegster, na hun aankomst te doden . Maar hij wordt door de boodschappergod Hermes (met vleugels aan zijn scheenbeen) gewaarschuwd dat Orestes volwassen geworden zich zal wreken! Aigistos wil niet luisteren.

Agamemnon komt thuis, een rijkelijk feestmaal is aangericht. Maar eerst neemt de vermoeide Agamemnon een heerlijk bad door de slavinnetjes gereed gemaakt.

Dan reikt Klytaimnestra haar wettige man die op de rand van het bad zit een baddoek maar werpt snel een zelf geweven net over zijn naakte lichaam zodat hij zich niet meer bewegen kan. Aigistos doodt hem met een zwaard. Klytaimnestra daarop hakt zijn hoofd af met een bijl (Spartaanse gewoonte) als ultieme wraak voor alles haar aangedaan. Zij onteert het lichaam en het hoofd.

Hevige gevechten breken uit in de feestzaal tussen de geurige gerechten, de lijfwacht van Agamemnon met de handlangers van Aigistos. Het is een gegil en geschreeuw, kermende slachtoffers en een zee van bloed.

Het is de 13^e januari (onze tijdrekening) en die wordt in Griekenland als later in Rome als feestdag aangehouden.

Wordt vervolgd

Elektra - Griekse mythologie voorgeschiedenis (2)

Door Jos Heitmann

Nu begint het al aardig op de inhoud van de opera te lijken

Orestes (bergbeklimmer) ontsnapte aan de wraak van Aigistos doordat hij verborgen werd. Hij was toen 10 jaar.

Ver weg wordt hij opgevoed aan het hof van koning Strophios die zelf getrouwd is met een zuster van inmiddels vermoorde Agamemnon. Alhier heeft hij een speelkameraad Pylades, zoon van de koning,  wat de geschiedenis zal ingaan als een der vele homofiele relaties in de Griekse literatuur.

Het stoffelijk overschot van Agamemnon is zonder ritueel begraven.

Aigistos regeert 7 jaar in Mykene vol verspilzucht  en zuipen maar toch Klytamnestra is de baas, wat een matriarchale maatschappij doet vermoeden.  Zijn angst voor de mogelijke wraak van Orestes wordt met de dag groter.

Elektra mag geen man hebben, immers een zoon zou ook wraak kunnen plegen want Elektra is mordicus tegen deze Aigistos. Klytamnestra verbiedt Aigistos echter haar dochter Elektra te doden. Het doden van een vrouw is zeer moeilijk in de Griekse denkwereld, laat staan dat van een kind. Zij krijgt als man een domme boer doch die blijft naïef om het zo te zeggen.

Aigistos en Klytamnestra krijgen drie kinderen: Erigone, Aletes en een dochter Helena 2^e. Intussen leeft Elektra in smadelijke armoede en wordt bewaakt, dan wordt ze nog verbannen ook naar een ondergrondse cel. Chrysothemis foetert het koningspaar openlijk dag en nacht uit maar ze is wel zo slaafs aan het hof te blijven. Elektra daarentegen blijft fel en spoort in het geheim altijd Orestes aan wraak te zullen nemen.

Orestes gaat naar het orakel in de Apollotempel te Delphi waar de Pythia zetelt. Moedermoord is niet licht onvergefelijk zodat hij om erger te voorkomen wel moet handelen.

Na 18 of 20 jaar van de moorden gaat Orestes (met Pylades) vermomd naar Mykene. Hij verbergt  zich bij het graf van Agamemnon en ontmoet Elektra. Klytamnestra had namelijk een nachtmerrie en bevool Elektra wijn op het graf te sprenkelen ter kalmering. Na kritisch onderzoek herkent Elektra haar broer Orestes aan zijn haarlok, voetafdruk en litteken op zijn voorhoofd.

De nachtmerrie van Klytamnestra was Orestes, dat is wel duidelijk.  Elektra moet zwijgen.

Orestes  gaat vermomd naar het hof en spreekt zelfs een dialect. Klytamnestra herkent Orestes niet. Hij heeft een vals bericht dat Orestes dood is en zegt dat koning Strophios Orestes’ as in een bronzen urn heeft bewaard teneinde die naast Agamemnon te begraven.

Zo een verhaal is een ware sensatie: “Orestes is dood!” Hij mag het paleis in maar o weh, de vroedvrouw van Orestes herkent hem wel. Ze speelt het spelletje mee en bericht buiten het paleis aan Aigistos dat hij eindelijk vrij is, zijn wapens kan opbergen en rustig naar het paleis kan komen.

Dan meldt zich geheel toevallig Pylades aan de poort, vermomd en ook met dialect, dat hij de bronzen urn komt brengen. Dit bevestigt Orestes verhaal schitterend! Aigistos is geheel argeloos en wordt onmiddellijk gedood.

En opeens…, Klytamnestra herkent Orestes, ze gaat vlijen door hem haar borst te tonen maar Orestes onthoofdt  haar met een slag. Het vermoeden is dat de patriarchale maatschappij religieuzerwijs als zodanig wordt hersteld, zo het de priesterkaste in Athene eiste voor  de oude religie dat de man boven de vrouw staat. Dat past goed bij Elektra’s vaderliefde. Orestes verontschuldigt zich bij de hofhouding maar vermeldt toch het afschuwelijke verraad door haar gepleegd. Toont allen het bloederige net waarin de machteloze Agamennon gevangen zat: “Het is de gerechte straf voor echtbrekers”, stelt hij zelfverzekerd.

Orestes doodt Helena 2^e.  Pylades overwint aanhangers van Aigistos die kwamen aanhollen ter konings verdediging.

 --------------------------------------------------------------------

Homeros laat de vrouw niet gedood worden, dat kan niet bij hem.

Aischylos was de eerste toneelschrijver die deze mythe nieuw leven inblies. Sophocles en Euripides trachtten de handeling te verbeteren. Kern is de herkenningscène en het listige plan. Maar Hugo von Hofmannsthal vervaardigde ook een met eigen opvatting.

Wordt vervolgd.

Elektra – De Opera (3)

Door Jos Heitmann

Er rust een vloek op het huis der Atriden na de moord op Agamemnon.

Genealogisch Schema:

Pelops>Atreus (huis Atriden of Pelopiden)>Agamemnon x Klytämnestra, huwt na diens dood Aigisth.

Zoon Orest door Elektra weggesluisd naar koning Strophius te Phokus.

(Duitse spelling hanteer ik hier)

Elektra zelf vlucht niet. Haar zuster Chrysothemis evenmin, verlangt naar (moeder-)liefde.

Klytämnestra offert de Goden om verzoening te bewerkstellingen (tevergeefs) en om haar nachtmerries weg te krijgen.

Elektra trekt immer fel van leer tegen de moeder, verzekert in een uitbarsting haar eerst rust te vinden als ze bloedt voor haar misdaad. Onderbreking komt:

Twee mannen verschijnen aan de poort (hier dus tegelijk!) met de mededeling: “Orest is dood!”

Elektra wil nu met Chrysothemis samen beiden doden maar de laatste weigert. Hierop vervloekt Elektra haar zuster, ze graaft de bijl op waarmee jaren geleden Agamennon gedood werd.

Onopvallend fluistert Orest in Elektra’s oor dat Orest echt wel leeft.

Dan herkent Elektra haar broer Orest. De muziek wordt in tegenstelling tot wat al gespeeld is nu lieflijk. Elektra is dolgelukkig, weigert echter een omhelzing. Orest ziet zijn missie voor zich.

Orest gaat het paleis in. Elektra kan hem de opgegraven bijl niet meer geven.

(Even rustig in de muziek.)

Dan vreselijk gegil en geschreeuw van Klytämnestra achter in het paleis (zie je niet).

Haar man Aegisth komt aan, wil bericht dood van Orest zelf uit de mond van de bezoeker horen. Elektra doet geveinsd lief en verlicht de weg met een fakkel.

Dan schreeuwt Aegisth in doodsangst.

(Deze moorden zie je dus niet, het is een bediende die dit verhaalt. Dit is nu de Aristotelische eenheid van plaats, tijd en handeling: het verhaal speelt op een plek en wat daar buiten geschiedt of vroeger is gebeurd moet ‘n boodschapper vertellen. Dit leer je nu even mooi!)

Dienaren kiezen partij voor Orest en verslaan de getrouwen van Aegisth.

De schuld (op het huis) door de dood van Aegisth en Klytämnestra is verzoend.

Elektra is dolgelukkig als in een roes, vreugdedans en Chrysothemis moet meedoen.

(Dit zag ik wel de zangeres louter rondjes draaien in haar lange jurk.)

(Een enorm lange monoloog door de zangeres, iets ongelofelijks, hierin is Strauß meester, hij hield minder van mannenstemmen dan om de geliefde sopraanstem te profileren.)

Dan sterft Elektra (door geestelijke en lichamelijke uitputting).

----------------------------------------------------------------------------

Is de tekst door Hugo von Hofmannsthal (die ik zeer bewonder) al de top in de letterkunde, de muziek van Richard Strauß verhoogt hem zeer.

Ziekelijke handeling en ziekelijke karakters d.m.v. het thema:

C G(lager) E (hoger) S---

45 polyfone (meerstemmige) motieven.

Schrille dissonanten (mag je eigenlijk niet zeggen: valse tonen, dus nooit zeggen).

Soms koude kale klanken.

De grens van het atonale (zeg, geen enkele melodie meer) is bereikt.

Het Agamemnonmotief, een klaagschreeuw, is steeds hoorbaar vanuit zijn graf dan als zijn naam ter sprake komt.

De strijkers zijn in drie koren verdeeld (zie begrijp ik nog niet, moet ik nog zien).

40 blaasinstrumenten.

De zangstemmen worden op die manier verhoogd.

Alleen de herkenningscène is lieflijk.

Hugo von Hofmannsthals tekst is van 1903.

In klassieke teksten speelt de heroïek (heldhaftigheid). Bij Hofmannsthal de duistere machten.

Elektra staat centraal maar zij doet niet actief mee aan de liquidatie. Haar emoties klinken alom en overal (die inspireren de daders).

De opera Elektra kwam na Salome. De tekst is voor theater bedoeld, opgevoerd door de beroemde regisseur Max Reinhardt te Berlijn.

Strauß begint 1906 met componeren, diverse omwerkingen. Tussen Strauß en Hofmannsthal bestond een innige samenwerking middels briefcorrespondentie (heb ik in gestudeerd). Indien nodig vroeg de componist om meer regels zodat het toonzetten hem beter beviel.

25 januari 1909 première Hoftheater te Dresden.

Succes was minder dan Salome, echter werd deze opera zijn absolute hoogtepunt.

Ten slotte een anecdote:

Op de Duitse televisie was een literair programma waarin de dochter Hugo von Hofmannsthals werd geïnterviewd. Zij is woonachtig in Amerika en spreekt goed Duits.

Als het programma ten einde loopt vraagt de interviewer of haar kinderen ook Duits spreken. Het antwoord luidt: “Geen woord!” Als ik geschrokken ben zullen het velen met mij zijn. Maar het genie  Hofmannsthals is dan ook eenmalig in de letteren.

Bronnen:

DTV Opernbuch, Lexikon der Alten Welt, Robert von Ranke-Graves en Albin Lesky.

AMSTERDAM

8 oktober 2011