Josh's spiedende blik: Nieuw licht op Leo Polak (1880-1941)

08 oktober 2016

Nieuw licht op Leo Polak (1880-1941) - Filosoof van het vrije denken

In de Bijzondere Collecties (UvA) werd op vrijdag 30 september 2016 'n presentatie van een boek over Leo Polak gegeven. Als gespreksvoerders hadden Stefan van der Poel, gespreksleider, Evelien Gans en Koen Hilberdink achter de microfoon plaatsgenomen. Doch gebeurde nauwelijks wat ik had verwacht: de vrijdenker Leo Polak in het zonnetje zetten...

Daar ken ik Leo Polak immers van, hij was de onzichtbare motor achter de Vrijdenkersbeweging De Dageraad en later De Vrije Gedachte. Zijn naam werd vaak genoemd, een boekje circuleerde. Een lid van laatste vereniging, de afdeling Amsterdam, sprak begin 70^er parmantigerwijs over pro-fes-sor-mee-ster-doc-tor-Leo-Po-lak maar wist nauwelijks van wanten, haar vrijdenken was niet meer dan een krijsend zich afzetten tegen de dominee uit haar jeugd en daarmee ging ze zelfs nog in debat welke predikant het vrijzinnigst geweest is. Vreselijk, armzalige mensen die zich inzetten voor een vereniging maar niets presteren dan hol gepraat, onophoudelijk. Ans Bianchetti-Goedee van de Churchilllaan kreeg nog een darmkwaal ook van ellende en moest leren leven met een stoma.

Hier horen we over de autonomie van het denken, over de moraal die niet van boven hoeft te komen. Maar veel meer niet, dan zijn anti-zionisme.

In haar speech gaat Evelien Gans in op het onontkoombare Jodendom, geeft voorbeelden van een uitlating dat zijn aanstaande bruid nog Joodse trekjes vertoont, dat je Jood bent omdat je je grootouders niet kunt wissen, dat het Joodse altijd als een duveltje opdoemt, les habitudes du cœur genaamd, dat alhoewel je af wilt van het Joodse korset toch ontjoodsing niet kan, zelfs na generaties niet. Leo Polak vond zichzelf te Joods. Wilde zich bewijzen door beter dan anderen te presteren. Maar Leo Polak is wel humanist avant-la-lettre. Voorbeelden van rudimentaire Joden zijn de briljante Johan Polak, de oomzegger van Leo maar van een andere Polak-tak, Jaap en Ischa Meijer (haar boek), Job Cohen en wie nog meer? Louis Fleisch ken ik niet, zo verstond ik het maar bedoeld is Louis Fles die suïcide pleegde in 1940. Het leed van de WOII is aan generaties vastgeketend, trauma's en wat ik recentelijk las dat 'n nakomeling zelfs nog op jonge leeftijd eraan kan sterven.

Hadden we maar wat meer gehoord over Polaks (wijsgerige) denken, maar nee, de spreker Koen Hilberdink gaat nota bene uitvoerig in op Johan Polak en met name over diens problematische homosexualiteit. Dan vallen er ook namen als J.I. de Haan die misschien ook homo was en Coen van Emde Boas die toch (maar) Jood is, over wie ik vroeger een herdenkingsmiddag in het AMC heb bijgewoond.

Nee, ik ben niet voor het Joodse in Leo Polak gekomen maar wel om zijn adagium over het autonome denken van de mens te kunnen aanvoelen, gebaseerd op Spinoza en Kant. Niet vermeld is dat Spinoza ook de motor is van het liberale protestantisme in Duitsland, te beginnen bij Lessing, waaraan een zestal radioprogramma's werden gewijd op de Deutschlandfunk in 2014 en herhaling in 2016. (Ik heb de teksten gekopieerd.)

Kleinzoon Leo Samama (1951) hield nog een uitvoerige speech hoe hij er lang mee heeft gezeten dat Leo Polak zich tijdens de bezetting nog verzette tegen de ideologie en daarmee zijn familie ongewild in gevaar heeft gebracht.

Een lezenswaardig boek kocht ik bij de uitgeverij Verloren, waarin de dagboeken van Leo Polak zijn verwerkt, schrifturen die lang binnen de familie discreet gehouden zijn. Ik ben er aan begonnen.

Klaas van Berkel en Stefan van der Poel (redactie). Nieuw Licht op Leo Polak. Hilversum 2016.